جامعه نگاری عهد قاجار

در بخشی از کتاب درباره علاقه ایرانیان به تاریخ و ادبیات آمده است: اکثر اروپایی‌هایی که در دوره قاجار گذرشان به ایران افتاده است ایرانیان را مردمی با هوش و ذکاوت و سریع‌الذهن یافته‌اند که علاقه بسیاری به شعر و ادب و تاریخ کشورشان دارند. «اروپاییان از این نکته در شگفت بودند که روستاییان مناطق دور افتاده می‌توانند قطعات طولانی از شاهنامه را- هرچند نادرست- نقل کنند.»

لیدی شیل مردم ایران را مردمان زنده‌دل، فهمیده، و خوش مصاحبت معرفی می‌کند و برایش بسیار جالب است که در صحبت‌های خود از لطیفه‌های مختلف، شعر، ادبیات و تاریخ مثال می‌آورند. گوبینو نیز علاقه‌مندی ایرانیان به تاریخشان را چنین با تحسین وصف می‌کند:« در ایران با هرکسی و از هر طبقه برخورد نمایید مشاهده می‌کنید که تاریخ کشور خود را می‌داند… ایرانی ذاتا و فطرتا اطلاع از حوادث تاریخی را دوست می‌دارد…»

در بخشی از نتیجه گیری خق و خوی ایرانیان در دوره قاجار عنوان شده است: در مطالعه و شناخت خلقیات و رفتار ایرانیان دوره قاجار با مجموعه‌ای از تناقض‌های رفتاری و اخلاقی روبه‌رو می‌شویم که لایه‌های متفاوتی از فرهنگ و تاریخ و نظام سیاسی را منعکس می‌کنند. در توصیف جامعه ایرانی مولفه‌های مثبتی چون مدارا و مهمان‌نوازی، خوشرویی، خونگرمی، ادب و نزاکت و مهربانی، در کنار خصیصه‌های ناپسندی چون بی‌صداقتی، تزویر، چاپلوسی، کاهلی، دمدمی‌مزاجی و فرصت‌طلبی قرار می‌گیرند. ویژگی‌هایی که به عقیده محمود سریع‌القلم به دلیل «فقدان یک سیستم و دستگاه فکری مشخص، تنوع  و ورود و  خرج دایمی مکاتب فکری و جهان‌بینی‌ها در جامعه، قدرت مطلق دولت، و نقش قابل توجه بیگانه در سیر تحولات داخلی» است.

در نوشته پشت جلد کتاب می‌خوانیم: روایت فراداستان و سرآمدان جامعه همواره رویکرد غالب تاریخ‌نگاری در ایران بوده است، رویکردی که، با پذیرش انحصاری عاملیت تاریخی و اجتماعی صاحبان قدرت و نخبگان فکری، تاریخ سیاسی و روشنفکری را سزاوار تاریخ‌نگاری دانشته است.

کتاب «جامعه‌نگاری عهد قاجار» رویکری متفاوت با تاریخ‌نگاری رایج و نخبه‌گرایانه دارد و می‌کوشد «مردم» را از حاشیه به متن تاریخ بیاورد. این اثر با گذر از تقسیم‌بندی‌های کلاسیک تاریخ‌نگاری و با اتخاذ روشی جدید در تاریخ‌نویسی اجتماعی، ضمن پرداختن به حوزه‌های مورد پژوهش در عرصه‌های عمومی زیست مردم، با نگاهی جزئی‌نگر به توصیف آداب و رسوم و زندگی در عهد قاجار می‌پردازد.

روایت زندگی روزمره، مناسبات خانوادگی، کسب و کار و فرهنگ و اندیشه مردم عادی نه تنها زوایای پنهان بستر فرهنگی و اجتماعی آن دوره را روشن می‌کند، بلکه می‌تواند به درک دقیق‌تر و وسیع‌تر سیر تحولات اجتماعی و سیاسی دوره قاجار یاری رساند.