کیمیای سعادت

گشایش دفتر

کمتر ایرانى یا فارسىزبان از میان برادران همفرهنگ و همدین ما تاجیکىها و افغانها هست که این دو کتاب یگانه را که شاهکار امام محمد غزالى طوسى است (۴۵۰-۵۰۵ ق) نشناسد، و از این میان کیمیا را که به فارسى است نخوانده باشد. احیاءالعلوم به عربى است، و نثر عربى آن، مانند نثر فارسى کیمیا در کمال شیوایى است. حجم احیاء در حدود دو برابر کیمیا است.
هنوز چنانکه باید و شاید روشن نشده است که کدام یک از نظر زمان نگارش بر آن دیگرى مقدم است، اما نکته و اشارهاى در پایان مقدمه کیمیاآمده است که بیشتر حاکى از این است که احیاءالعلومالدین اول نوشته شده است :
«و اما اندر این کتاب، جمله این چهار عنوان ]= رکن، ربع[ و چهل اصل شرح کنیم از بهر پارسىگویان، و قلم نگاه داریم از عبارات بلند و مغلق و معانى باریک و دشوار؛ تا فهم عوام آن را دریابد؛ چه اگر کسى را رغبت به تحقیقى و تدقیقى باشد وراى این، باید که آن از کتب تازى طلب کند، چون کتاب احیاءالعلومالدین و کتاب جواهرالقرآن و تصانیف دیگر، که در این معنى به تازى کرده آمده است ]یعنى پیشتر نوشته شده است[ که مقصود این کتاب عوام خلقند که این معنى به پارسى التماس کردند، و سخن ازحد فهم ایشان در نتوان گذاشت.
ایزد سبحانه و تعالى نیّت ایشان در التماس ]پیشنهاد و در خواست[ و نیت ما را دراجابت پاک گرداند و توفیق ارزانى دارد که از شوایب ریا و کدورات تکلف خالص گرداند. و توفیق ارزانى دارد تا آنچه به زبان گفته آید، به معاملت وفا کرده شود، که گفتار بىکردار ضایع بُوَد، و فرمودن بىورزیدنْ سبب وبال آخرت بُوَد. انَّهُ ولىُّ الاِجابه» (متن حاضر، ص ۱۷).
مراد غزالى از «عوام»، عوام به معناى امروزین آن نیست که به بیسوادانِ کتاب نخوان اطلاق مىگردد. بلکه مرادش همگان – غیر از علماى اعلام و اهل ادبیت و عربیت- است، یعنى اکثریت کتابخوانان.
اینکه مىگوید «این معنى به پارسى التماس کردند»، حاکى از این است که اصل عربى وجود داشته و اعتبار و اشتهارى هم کسب کرده بوده، اما براى قاطبه کتابخوانان فارسى زبان و عربىندان دشوار بوده است. لذا از غزالى درخواست جدى کردند که آن متن اصلى عربى را شخصآبه فارسى در آورد. و اینکه خواستاران تحقیق و تدقیق بیشتر را به احیاء و جواهرالقرآن «که در این معنى به تازى کرده آمده است» ارجاع مىدهد به روشنى حاکى از تقدم آنها بر کیمیاست.
با توجه به این اشارهها در همین مقدار منقول، روشن مىگردد که ابتدا احیاء را نوشته بوده، و بعد براى تتمیم فایده، آن را با پیرایش و کاهش، و اسقاط اضافات، به صورت کیمیاى سعادت در آورده است.
کیمیا در ایران، و احیاء هم در ایران و هم سراسر جهان اسلام، از همان آغاز و اوان نگارش و نسخهنویسى از آنها، مقبول طبع مردم صاحبنظر واقع شده بوده است. حافظ دوبار به نام کیمیا، البته با تلمیح و تلویح و ایهام اشاره دارد :
بیاموزمت کیمیاى سعادت ز همصحبت بد، جدایى جدایى
دریغ و درد که تا این زمان ندانستم که کیمیاى سعادت رفیق بود رفیق